Jugosloveni iz Titovog doba godinama sa radošću isčekivali Dan Republike, zbog slobodnih dana, koji su za neke bili idealna prilika za svinjokolj, a za neke šansa za mini odmor i putovanje.
Ni jedni ni drugi se nisu mnogo “zamarali” istorijom, a istorija stvaranja Druge Jugoslavije je više nego zanimljiva.
Brejking njuz u celoj Evropi
Istorijsko Drugo zasjedanje AVNOJ-a bilo je udarna vest u cijeloj ratom zahvaćenoj Evropi, pa čak i “preko bare” u SAD. Danas bi se to zvalo “brejking njuz”.
Naime, ovo se zasedanje desilo u vreme kada su se saveznici, države Antihitlerovske koalicije, predvođene Velikom Britanijom, SAD i Staljinovim Sovetskim savezom, “lomili” da li da jugoslovenske partizane priznaju kao jedini ozbiljan osobodilački pokret na Balkanu. I prizanli su ga.
Vođa pokreta, Josip Broz Tito, dobro je znao da će biti “ozbiljan faktor” u oslobođenoj Evropi, samo ako se oslobodilački pokret “održavi” i ako se uspostave institucije vlasti. Zato je i sazvan Dan Republike
Znao je Tito i koliko je bitno poslati pravu vest u pravo vrijeme, pa je nekoliko dana uoči AVNOJ-a osnovan Tanjug – Telegrafska agencija nove Jugoslavije.
Pogibija legendarnog Lole
Tito i njegovi saradnici su znali i da nova država u nastajanju mora krenuti u diplomatsku ofanzivu. Zato su poslali mladog, obrazovanog i naočitog Ivu Lolu Ribara, koji je bio jedna od ikona partizanskog pokreta, u Kairo u Savezničku misiju.
Zadatak ovog prvog nezvaničnog ministra inostranih poslova nove Jugoslavije, bio je da u vreme zasedanja AVNOJ-a, savezničkim diplomatama u Kairu “objašnjava” šta se to ustvari dešava u Jajcu.
Na put je krenuo 27. novembra, dva dana pred zasedanje. Ali, Lolin avion nije poletio sa Glamočkog polja. Bombardovao ga je nemački “meseršmit”. Ivo Lola Ribar i petoro njegovih saradnika, članova misije, su izginuli. Misija je otakzana.
Mada su o Lolinoj pogibiji godinama kružile razne teorije zavere, pa i ona da mu je nesreću “spakovao” sam Tito, da bi se rešio opasnog suparnika, ništa od toga nije istina. Zaista su ga ubile bombe iz nemačkog aviona, to su istoričari nepobitno utvrdili.
Predsednik tragičar
Drugim zajedanjem AVNOJ-a predsedavao je Ivan Ribar, otac Ive Lole Ribara, dva dana nakon sinove pogibije. Ustvari, pred samo zasedanje, stari iskusni političar je saznao da su mu poginula obojica sinova. Vest mu je saopštio Tito.
Ivanov sin Jurica Ribar je poginuo na Sutjesci, ali Lola nije imao srca da to kaže ocu, pa je tajnu o bratovoj pogibiji ponio sa sobom u grob.
Pošto je i Sloboda Trajković, Lolina verenica i Ivanova nesuđena snaha, ubijena u logoru Banjica, dr Ivan Ribar nije više imao nikog od porodice.
Ipak, vodio je zasedanje bez greške i kasnije je, do duboke starosti, bio političar u SFRJ.
Jajce kao blistava prestolnica
Uoči Drugog zajedanaj AVNOJ-a u Jajcu, maloj varošici usred Bosne, bilo je živo. Delegati ili većnici su pristizali iz svih krajeva ratom zahvaćene Jugoslavije. Nisu došli jedino Makedonci i Vojvođani, nisu uspeli da se probiju preko frontova.
Većnici, koji su dlazili iz zamračenih bombama razorenih gradova ili direktno sa fronta, kasnije su pričali su da im je osvetljeno Jajce puno ljudi izgledalo kao “prava prestolnica”.
Uz većnike su u Jajce stigli i diplomati i umetnici. Bili su tu članovi vojne misije Velike Britanije, pa glumci partizanskog pozorišta i brojni pesnici, muzičari i slikari.
Upravo u Jajcu je tih dana Božidar Jakac naslikao jedan od najčuveniji portreta Josipa Broza Tita, a vajar Antun Augustinčić je tada izradio kultnu Titovu bistu, čije su replike kasnije decenijama bile obavezan dekor svih institucija u socijalističkoj Jugoslaviji.
Đorđe Andrejević Kun je u Jajcu uoči AVNOJ-a skicirao grb buduće nove Jugoslavije, koji će postati jedno od najpoznatijih obiležja SFRJ.
– Videli su strani diplomati da mi nismo neki banditi, nego ozbiljni ljudi koji se bave umetnošću i prave državu – rekao je posle rata Antun Augustinčić.
Do Jajca su neki većnici stigli vozom Željeznice Narodno oslobodilačke vojske, koji je krstario oslobođenom teritorijom.
Noć za istoriju
Drugo zasedanje AVNOJ-a je održano u noći između 29. i 30. novembra i završeno je u pet ujutru.
Na tom zasedanju odlučeno je da se kralju Petru Drugom Karađorđeviću i njegovoj porodici zabrani povratak u Jugoslaviju jer bi to, kao se navodi u odluci, “moglo dovesti do građanskog rata”.
AVNOJ je proglašen vrhovnim zakonodavnim i izvršnim organom vlasti u, kako su je tada definisali, Demokratskoj federativnoj Jugoslaviji. Osnovan je i Naconalni komitet narodnog oslobođenja Jugoslavije, kao izvršno telo AVNOJ-a.
Demokratska federativna Jugoslavija je definisana kao zajednica ravnopravnih naroda.
Sve ove odluke kreirali su Moša Pijade i Edvard Kardelj, ali ih je na zasedanju predložio Tito. Svih 142 većnika su jednoglasno glasali za njihovo usvajanje.
Rođen Maršal i kult ličnosti
U jajcu je 29. novembra 1943. utemeljen još jedan stub socijalističke Jugoslavije: kult Titove ličnosti, ili kako je to kasnije definisano, “Titovog imena, lika i djela”.
Tito je, jednoglasno naravno, izabran za prvog predsjednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, koji je ustvari bio privremena narodna vlada. U toj vladi Tito je bio i ministar odbrane, a u oružanim snagama vrhovni komandant.
Na Drugom zasedanju AVNOJ-a je ustanovljen i čin maršala Jugoslavije i ta je titula dodeljena Titu. Dogodilo se to na inicijativu većnika Slovenaca.
Paradoksalno je da su se upravo Slovenci 1991. prvi otcepili od SFRJ i proglasili nezavisnost, čime je, 11 godina nakon smrti Maršala, počeo krvavi raspad Titove Jugoslavije. A Dan Republike, 29. novembar je poslat u istoriju.
Ipak, jugonostalgičari, levičari, ostarjeli Titovi pioniri iz cele bivše Juge, sve tamo do Trsta, još slave taj praznik. Oni se svake godine u subotu uoči Dana Republike okupe u Jajcu, obiđu Muzej AVNOJ-a i igraju kozaračko kolo.
